علل بعضی از وجوبات در نماز برگرفته از علل الشرایع

چرا خداوند انسان را به بندگی خود فراخوانده است؟

تا فراموش کنندگان ذکر او و ترک کنندگان ادب او و غافلان از امر و نهی او نباشند چرا که در بندگی و امر و نهی صلاح و فساد و قوام ایشان است که اگر بدون بندگی خدا رها شوند حتماً روزگار بر آنها به درازا کشیده می­شود و دل هایشان سخت می گردد. (شیخ صدوق، ص685).

چرا به نماز امر شدند؟

زیرا در نماز اقرار به ربوبیت است که موجب صلاح عموم است زیرا در آن در انداختن شریک ها است. و ]همچنین در نماز[ ایستادن با ذلت و تضرع و خضوع و اعتراف در پیشگاه جبار است و طلب بخشش از گناهان گذشته است. اقرار دادن پیشانی بر زمین در هر روز تا بنده یادکننده ی خدا باشد و نه فراموش کننده او. خاشع و ترسان و فروتن و طالب و راغب باشد همراه با خواستن و افزونی برای دین و دنیا به اضافه آنچه در نماز است از قبیل دست برداشتن از فساد و این نماز در هر روز شب واجب شده تا بنده مدبر و خالقش را فراموش نکند و سرخوشی و طغیان کند و به این منظور که برای بنده در یاد خالقش و ایستادن در پیشگاه او نهی کننده­ای از معاصی و حائل و مانعی از انواع فساد پیدا شود.

چرا امر به وضو و آغاز نماز با آن شده است؟

زیرا آنگاه که بنده هنگام مناجات با خدای جبار در پیشگاه او می ایستد، پاک و تمیز از آلودگی­ها و نجاسات باشد به اضافه از بین بردن کسالت و دور کردن چرک و تزکیه دل ها برای ایستادن در پیشگاه جبار که در وضو وجود دارد.

چرا وضو بر صورت و دو دست و مسح سر و دو پا واجب شده است؟

زیرا بنده به آن هنگام که در پیشگاه جبار می ایستد از اعضایش آن اعضایی آشکار و ظاهر می شود که وضو بر آنها واجب است و این بدین صورت است که با صورتش رو به قبله نموده و سجود و خضوع می نماید و با دستش درخواست می کند و رغبت می ورزد و نیایش می کند و به خدا روی می­آورد و با سرش به وقت رکوع و سجود سمت قبله است و با پایش می ایستد و می نشیند.

چرا شستن صورت و دست ها، و مسح بر سر و دو پا واجب شده و چرا همگی شستن و یا همگی مسح قرار داده نشده؟

دلایل مختلفی دارد:

یکی اینکه: عبادت فقط به رکوع و سجود است و رکوع و سجود هم فقط با صورت و دو دست است نه سر و دو پا. دیگر اینکه: خلق در همه وقت توانایی شستن سر و دو پا را ندارد و این کار در سرما و سفر و بیماری و شب و روز برایشان سخت و همچنین شستن صورت و دو دست آسان تر از شستن سر و دو پاست و همانا عبادات در بین افراد سالم براساس توانایی کم طاقت ترین مردم وضع شده است سپس عمومیت داده شده طوری شامل قوی و ضعیف می شود. و یکی اینکه سر و دو پا مثل صورت و دو دست در همه وقت باز و آشکار نیستند به دلیل قرار گرفتن عمامه و کفش و غیر آن دو بر روی آنها .

چرا وضو برای خارج شدن بول و مدفوع و برای خواب واجب شده نه برای چیزهای دیگر؟

زیرا محل بول و مدفوع راه نجاست هستند و انسان راه دیگری که نجاست از ناحیه خودش به او برسد غیر آن دو ندارد پس امر به طهارت شده در آن وقت که آن نجاست از وجود خودشان به ایشان می رسد.

اما در مورد خواب به این دلیل که خوابیده هر گاه که خواب بر او غلبه یابد آنچه از منافذ در انسان است گشوده می شود و انسان سست می­گردد و غالب اشیاء در این حالت از او خارج می شود پس به همین علت بر او وضو واجب می­گردد. (شیخ صدوق، ص689)

چرا مردم به اذان امر شده­اند؟

یکی اینکه اذان تذکری برای فراموش کننده و تنبهی برای غافل است و شناساندن وقت است برای آن که وقت را نمی شناسید و مشغول به کار دیگری است همچنین و دعوت کننده ی به سوی عبادت خالق و تشویق کننده به عبادت، در اذان اقرار به یکتایی خدا و آشکار ساختن ایمان و اظهار علنی اسلام است و اعلام کننده است برای کسی که وقت نماز را فراموش کرده است. و همانا موذن، موذن گفته می شود زیرا او اعلام کننده ی نماز است.

چرا اذان با تکبیر آغاز شده است نه با تسبیح و تهلیل و تمجید (لا اله الی الله ، سبحان الله، الحمدالله)؟

زیرا خدا خواسته است اذان با ذکر اسم او آغاز شود چرا که اسم خدا در تکبیر در ابتداست ما در تسبیح و تمحید و تهلیل در آخر جمله است پس با کلمه ای آغاز کرده که اسم خدا در ابتدای آن است نه در انتهای آن.

چرا اذان دو تا دو تا قرار داده شده ؟

برای اینکه تأکید در گوش شنوندگان باشد که اگر از اولی غفلت نمود از دومی غفلت نکند و همچنین به این علت که نماز دو رکعت دو رکعت است پس اذان نیز دوتایی دوتایی قرار داده شده است.

چرا تکبیر در اول اذان چهار تا قرار داده شده؟

زیرا همانا اول اذان همراه با غفلت مستعمین آغاز می شود و قبل از آن کلامی که مستمع به اذان متنبه شود نیست پس دو تای اول به جهت آنچه پس از آن می­آید برای تنبه شنوندگان قرار داده شده است.

چرا بعد از تکبیر شهادتین دو شهادت قرار داده شده همانطور که سایر حقوق دو شهادت قرار داده شده پس اگر به وحدانیت خدا و رسالت رسول اقرار نمود به راستی به همه­ی ایمان اقرار کرده است زیرا اصل ایمان همانا اقرار به خدا و رسول اوست.

چرا پس از شهادتین دعوت به نماز قرار داده شده؟

زیر اذان برای وقت نماز قرار داده شده و ندایی است برای نماز پس دعوت به سوی نماز در وسط اذان قرار داده شده و قبل آن چهار چیز مقدم می­شود، دو تکبیر و دو شهادت و بعد از آن چهار چیز موخر شده که دعوت به فلاح می کند به خاطر برانگیختن به نیکویی و نماز و سپس دعوت می کند به سوی بهترین عمل در حالی که تشویق می کند به آن و عمل به آن و به جا آوردن آن سپس ندای به تکبیر و تهلیل بلند می دارد و بعد آن را با چهار چیز تمام کند همانطور که قبل آن را با چهار چیز تمام کرد و (همچنین) برای اینکه کلامش را با ذکر خدا و تحمید او به پایان برد همانطور که با ذکر و تحمید او آن را آغاز کرد.

چرا در نماز امر به قرائت شده است؟

به این دلیل که قرآن مهجور و توجه نشده نباشد بلکه مورد توجه بوده و خوانده شود. تا از بین نرود و ناشناخته نماند.

چرا قرائت هر نماز باید با سوره حمد آغاز شود نه با سایر سوره ها ؟

زیرا هیچ سوره ای از قرآن و سایر کلام ها آنچه از مجموعه های خیر و حکمت و حمد جمع شده در آنها نیست و این کلام خدای عزوجل «ستایش خدای را . . .» که همانا ادای شکری است که خداوند بر خلقش به خاطر آن که بنده اش را به خیر موفق گردانیده، واجب کرده است که «پروردگار جهانیان است» به خاطر تمجید او و حمد کردن او اقرار به اینکه خالق و مالک اوست نه غیر او «آن هستی بخش مهربان» که طلب لطف است و ذکر پروردگار و نعمتهایش بر همه مخلوقاتش «صاحب روز جزا» اقرار است به برانگیختن خدا بندگانش را حساب و مجازات و اثبات او جهان آخرت همانطور که جهان دنیا را اثبات کرده است «تنها تو را می پرستیم» رغبت و تقرب به خداست و اخلاص در عمل برای او نه غیر او «و تنها از تو یاری می جوییم» که طلب فزونی توفیق و عبادت اوست و طلب دوام آن نعمت و نصرت که به او داده «ما را به راه راست هدایت فرما»(شیخ صدوق، ص697)

طلب هدایت ادب او و چنگ زدن به ریسمان او و طلب فزونی معرفت به پروردگار و به بزرگی و کبریای او «راه آنان که موهبتشان دادی» تاکید و اصرار در خواستن و رغبت است و یاد نعمت هایی که پیشاپیش به بندگانش داده و رغبتی در نعمت های مثل آن (نعمت ها) «در راه غضب شدگان» پناه بردن به خداست از شر آنچه که معاندین کافر و سبک شمارندگان خدا و امر و نهی او بر آن هستند، «و نه گمراهان » درخواست حفظ از اینکه از کسانی باشد که از راه خدا بدون معرفت گمراه شدند «و با این حال می­پندارند که کار نیک انجام می دهند.» پس به راستی که از مجموعه های خیر و حکمت در مورد امر دنیا و آخرت در این سوره چیزهایی جمع شده که در هیچ سوره ای در بین همه ی سوره ها جمع نشده است.

چرا در نماز تسبیح و رکوع و سجود قرار داده شده؟

به دلائلی: یکی اینکه عبد علاوه بر خضوع و خشوع و تعبد و ورع و خشوع و تذلل و تواضع و تقرب به خدا تقدیس کننده ی خدا و تمجید کننده و تسبیح کننده و تعظیم کننده و شاکر خالق و رازقش نیز باشد. و (همچنین) به همان جهت که تسبیح و تمجید را به کار برده تکبیر و تهلیل را نیز به کار ببرد و برای اینکه قلب و ذهن خود را به ذکر خدا مشغول نموده و فکر و خواهش او به سوی غیر خدا نرود.

چرا اصل نماز دو رکعت دو رکعت قرار داده شده و چرا بر یکی از نمازها یک رکعت و بر بعضی دو رکعت افزوده شده و بر بعضی هیچ رکعتی اضافه نشده است؟

زیرا اصل نماز یک رکعت است چرا که اصل در اعداد، یک است پس اگر نماز از یک رکعت کم تر شود دیگر نماز نیست و چون خدای عزوجل می دانست که آن یک رکعتی را که نمازی کم تر از آن وجود ندارد و بندگان آن را با کمال و تمام و اقبال به آن ادا نمی کنند پس رکعتی دیگر آن به آن افزود تا با رکعت کاستی رکعت اول تمام شود. پس خدا اصل نماز را دو رکعت واجب گردانیده. (شیخ صدوق، ص 699)

سپس رسول خدا (ص) دانست که بندگان آن دو رکعت را با تمام آنچه به آن مامور شده­اند و کمال آن ادا نمی­کنند پس دو رکعت دیگر به ظهر عصر و عشا اضافه نمود تا مایه ی کامل شدن دو رکعت اول باشد، و دانست که در نماز مغرب مشغولی مردم در آن وقت بیش تر از سایر اوقات است و این مشغولی بیش تر به خاطر توجه به افطار و خوردن غذا و وضو و آماده شدن برای خواب پس فقط یک رکعت به آن افزود تا بر مردم سبک تر باشد. و برای آنکه رکعت های نماز در روز و شب، فرد باشد. اما نماز صبح را به حال خود واگذاشت (و به آن چیزی نیفزود) زیرا اشتغال (مردم) در این وقت بیشتر است و دنبال کردن نیازمندی ها وسیع تر است و همچنین به جهت اینکه دلها در وقت نماز صبح از فکر خالی تر است زیرا در شب معاملات مردم کمتر است و داد و ستد بسیار اندک انجام می گیرد لذا اقبال انسان به نماز صبح بیشتر از اوقات دیگر است زیرا فکر به جهت کار نکردن در شب آسوده تر است. (شیخ صدوق، ص 701)

چرا یک رکوع قرار داده شده و دو سجده؟

زیرا رکوع از افعال قیام (نماز) است و سجود از افعال نشستن نماز است و نماز نشسته مساوی نصف نماز ایستاده است پس سجده دو برابر شده تا با رکوع مساوی شود تا بین رکوع و سجده تفاوتی نباشد چرا که نماز همانا رکوع و سجده است.

چرا تشهد بعد از دو رکعت قرار داده شده؟

زیرا تشهد همانند اذان و دعا و قرائت است که قبل از رکوع و سجود مقدم شد پس همچنین نیز بعد از رکوع و سجود، تشهد و دعا موخر گشته است. (شیخ صدوق، ص703)

چرا قرائت در دو رکعت اول و تسبیح در دو رکعت آخر قرار داده شده؟

برای تفاوت بین آنچه که خدا از جانب خود واجب کرده و آنچه از جانب رسولش واجب نموده است. (شیخ صدوق، ص705)

چرا سلام پایان نماز قرار داده شده و به جای آن تکبیر یا تسبیح یا امر دیگری قرار داده نشده؟

زیرا آنگاه که ورود به نماز به تحریم کلام با مخلوقین و توجه به خالق است پایان آن سخن با مخلوقین و انتقال از نماز می باشد. (شیخ صدوق، ص705)

منبع:

- ابن بابویه، محمدبن علی (شیخ صدوق) ، علل الشرایع و الاسلام، مترجم: حسین قاسمی، قم، وانک، 1389.