گزیده نکات منطق «استدلال»

استدلال:

استدلال، ترکیب قانون‌مند قضایای «معلوم» برای رسیدن به قضیه‌ی جدید است و ساختار آن به این صورت است:

مقدمه‌ی اول + مقدمه‌‌‌ی دوم        =       نتیجه

(دانش‌های پذیرفته شده قبلی)        (دانش به دست آمده‌ی جدید)

اقسام استدلال:

1- تمثیل: سرایت دادن حکم یک موضوع به موضوع دیگر، به‌دلیل «مشابهت» آن دو با یک‌دیگر است؛ مانند این‌که بگوییم: «چون آب و هوای کره‌ی مریخ مانند آب و هوای زمین است، پس کره‌ی مریخ هم، مانند زمین دارای حیات است.»

این نوع استدلال در محاوره، شعر و ادبیات و نیز در مقام آموزش بسیار موثر است.

2- استقرا: سیر ذهن از جزیی به کلی است که به یک حکم یا قضیه‌ی کلی می‌رسیم. استقرا بر دو نوع است:

 استقرای تام: که در آن «همه»‌ی موارد جزیی را می‌آزمایند و سپس حکم کلی صادر می‌کنند.

 استقرای تام بیش‌تر در موضوعات کوچک کاربرد دارد.

 استقرای ناقص: که در آن «برخی» موارد جزیی را می‌آزمایند و سپس نتیجه را به کل موارد سرایت می‌دهند.

 این استدلال مبنای اعتماد به علوم تجربی است و در علوم تجربی و ریاضیات کاربرد زیادی دارد.

3- قیاس: تنها راه رسیدن به یقین است و استدلال از کلی به جزیی است و اگر مقدمات آن صادق باشد، نتیجه‌ی به دست آمده حتماً صادق است.

قیاس دو جنبه دارد: 1. صورت و 2. ماده

«صورت» شکل و چارچوب اولیه‌ی قیاس است و «ماده» مفادی است که در این چارچوب جای می‌گیرد.

اقسام قیاس:

 1- قیاس اقترانی      2- قیاس استثنایی

قیاس اقترانی:

 از دو مقدمه و یک نتیجه تشکیل می‌شود و مقدمه‌ای که موضوع نتیجه در آن است، «صغرا» و مقدمه‌ای که محمول نتیجه در آن است، «کبرا» نام دارد و لفظی که عیناً (هم از نظر ظاهر و هم از نظر معنا) در دو مقدمه تکرار می‌شود و در نتیجه‌ی قیاس حذف می‌شود، «حد وسط» نام دارد.

اقسام قیاس اقترانی:

 1- قیاس اقترانی حملی: که از دو مقدمه‌ی حملی تشکیل می‌شود، مانند: «مثلث شکل هندسی است، هر شکل هندسی کمیتی دو بعدی است، پس مثلث کمیتی دو بعدی است.»

2- قیاس اقترانی شرطی:

الف) یا از دو مقدمه‌ی شرطی تشکیل می‌شود

ب) یا از یک مقدمه‌‌ی شرطی و یک مقدمه‌ی حملی.

شکل‌های مختلف قیاس اقترانی و شرایط انتاج و ضروب منتج هر شکل:

اشکال قیاس	شرایط حد وسط		شرایط انتاج	تعداد ضروب منتج	تعداد ضروب عقیم
	صغرا	کبرا
شکل اول	محمول	موضوع	موجبه بودن صغرا و کلی بودن کبرا	4	12
شکل دوم	محمول	محمول	کلی بودن کبرا و اختلاف دو مقدمه در کیف	4	12
شکل سوم	موضوع	موضوع	موجبه بودن صغرا و کلی بودن یکی از دو مقدمه	6	10
شکل چهارم	موضوع	محمول	به علت دور از ذهن بودن شرایط آن ذکر نمی‌شود.	-	-

 

قیاس استثنایی:

اگر نتیجه‌ی استدلال یا نقیض نتیجه در یکی از دو مقدمه آمده باشد، «قیاس استثنایی» نامیده می‌شود؛ مانند: «تعداد سیارات منظومه‌ی شمسی یا زوج یا فرد است، ولی می‌دانیم تعداد این سیارات 9 عدد (فرد) است، پس تعداد سیارات زوج نیست.»

معمولاً قیاس استثنایی با کلمات «ولی» یا «اما» همراه است.

برخی ایرادات وارد بر منطق و پاسخ آن‌ها:

سؤال اول: اگر منطق علمی است که مانع خطا می‌شود پس این همه اختلاف بین دانشمندان از کجاست؟

پاسخ: کار منطق نشان دادن «شکل و صورت» استدلال است و آن چه زمینه‌ی اصلی اشتباه را فراهم می‌کند، «محتوا و ماده‌ی قیاس» است و در همین ماده و محتواست که معمولاً فلاسفه با هم اختلاف دارند.

سؤال دوم: اگر منطق ابزار استدلال‌های بشری است، پس چرا کاربرد آن نمی‌توان به معلومات جدیدی دست یافت؟

پاسخ: آموختن منطق برای کم کردن خطاهاست و نه این‌که هر کس علم منطق را نداند، نمی‌تواند فکر کند. منطق صورت اندیشه را ارزیابی می‌کند و پیشرفت یک علم به ماده‌ی آن است.

سؤال سوم: با این‌که قیاس مهم‌ترین قاعده‌‌ی منطق است و شکل اول آن قوی‌ترین حالت است، ولی این شکل به ما کمکی نمی‌کند، زیرا اگر درستی هر دو مقدمه معلوم باشند، نتیجه در درون مقدمات هست و دیگر نتیجه‌گیری معنایی ندارد، ولی اگر دو مقدمه غلط یا مشکوک و مجهول باشند، نمی‌توان نتیجه‌گیری کرد.

پاسخ: صرف معلوم بودن دو قضیه برای معلوم بودن نتیجه کافی نیست. نتیجه، آن هنگام معلوم می‌شود که دو قضیه به صورت دو مقدمه در ذهن «اقتران» پیدا می‌کنند و وظیفه‌ی منطق این است که اقتران صحیح را از اقتران غلط باز نماید.

سؤال چهارم: با پیدایش منطق جدید، دوران منطق قدیم به سرآمده و بدون تعصب بایدهای خود را به پیشرفت‌های علمی نوین بدهد.

پاسخ: با این‌که پیشرفت‌های علمی انسان‌ها، قابل تقدیر است ولی این‌گونه نیست که هر نظر جدیدی درست و هر نظر قدیمی، نادرست باشد. آمدن منطق جدید، به معنای کنار رفتن منطق قدیم نیست و باید محدوده‌ی هر کدام را مشخص کنیم و از هر کدام در محدوده‌ی خود بهره ببریم. ملاک پذیرفتن یا رد کردن یک نظر، درست یا غلط بودن آن است، نه جدید یا قدیم بودن آن.

ماده‌‌ی قیاس:

 ماده‌ی قیاس ممکن است از راه‌های مختلفی مانند حس، تجربه، حدس، برهان و … به دست آید.

صناعات خمس (صنعت‌های پنج‌گانه):

برهان:

 1- کامل‌ترین نوع استدلال است.

 2- هدف از برهان، کشف مجهول و رسیدن به یقین است.

 3- نمونه‌ی بسیار زیادی از استدلال‌های برهانی را در ریاضیات می‌بینیم.

 4- ماده‌ی آن مطمئن‌ترین و بهترین ماده است.

برهان دو نوع است: لمّی و انّی.

برهان «لمّی»: از علت به معلول می‌رسیم.

برهان «انّی»: از معلول به علت می‌رسیم.

جدل:

1- هدف از آن مغلوب کردن مخاطب و قانع کردن اوست.

 2- از قضایای مشهور یا مسلم و مورد قبول مخاطب تشکیل می‌شود.

 3- مخاطب را وادار به سکوت می‌کند.

خطابه:

1- هدف از آن، برانگیختن مخاطب به انجام کار یا اجتناب از کاری است.

 2- محتوایی احساسی و غیرمنطقی دارد و خطابه‌ای که با عقل و برهان عقلی توأم باشد، خوب و پسندیده است.

 شعر: 1- استدلالی تخیل‌آمیز است.

 2- از خیال آدمی سرچشمه می‌گیرد.

 3- باعث تأثر روحی مطلوب در مخاطب می‌شود.

* توجه: شعر منطقی با شعر ادبی متفاوت است. در «شعر منطقی»، وزن و قافیه و … ضرورت ندارد، اگر عبارتی به‌صورت نثر باشد ولی جنبه‌ی تخیلی داشته باشد، شعر منطقی به‌حساب می‌آید.

مغالطه (سفسطه):

 1- شبه استدلال است.

 2- ظاهری استدلال گونه و برهانی دارد اما در حقیقت برهان نیست.